شاید تا کنون بارها نام عقد سلف یا تسهیلات سلف به گوشتان رسیده باشد، در این مقاله قصد داریم تعاریف، ویژگی ها و ضوابط اجرایی این عقد را بیان کنیم و مقاله جامع و کاملی از هر آنچه تاکنون در خصوص عقد سلف بیان شده ارائه دهیم.
این عقد شاید کمتر مورد استفاده سیستم بانکی قرار گیرد ولی آشنایی تولیدکنندگان و بانکداران با این عقد و ورود به آن می تواند زمینه ساز رفع مشکلات بسیاری از واحدهای تولیدی گردد.
در ابتدا تعاریف و دیدگاههایی از سلف یا سلم که در سیستم بانکی رایج و مورد استفاده قرار می گیرد را بیان می کنیم:
- اگر در قرارداد بیع برای تحویل مبیع مدت تعیین شود معامله را بیع سلف یا سلم می‌گویند.
- سلف یا سلم در لغت به معنی پیش خرید می باشد و به معامله ای گویند که ثمن نقد و فی المجلس پرداخت و مبیع در ذمه و موجل باشد.
- بانک در معامله سلف اقدام به پیش خرید کالای تولیدی مشتری به قیمتی پایین تر از قیمت عمده فروشی بازار می نماید تا از این طریق نسبت به تامین مالی مشتری اقدام نماید.
- معامله سلف، پیش خرید نقدی محصولات تولیدی به قیمت معین (پایین تراز قیمت بازار) می باشد.
- بر اساس دستورالعمل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، بانک ها می توانند به منظور ایجاد تسهیلات لازم جهت تامین قسمتی از سرمایه در گردش واحدهای تولیدی اعم از این که مالکیت این واحدها متعلق به شخص حقیقی یا حقوقی باشند، منحصراً بنا به درخواست این گونه واحدها مبادرت به پیش خرید محصولات تولیدی آنها نمایند.
- سلف تسهیلاتی است کوتاه مدت معادل یک دوره گردش تولید و حداکثر یک ساله می باشد.
ویژگی های قرارداد سلف
به غیر از ویژگی‌های عقود مبادله‌ای، قرارداد سلف مورد استفاده در بانکداری بدون ربا بر اساس ماهیت عقد و دستورالعمل بانک مرکزی دارای یک سری ویژگی ها به شرح ذیل می باشد:
- کسب سود ثابت از سلف یا پیش خرید: بانک با انجام معامله سلف (پیش خرید) و تعیین قیمت سلف به پایین تر از قیمت بازار، می‌تواند سود ثابت به دست آورد.
- پرداخت کل ثمن معامله فی المجلس به مشتری(فروشنده) : در قرارداد سلف، بانک به عنوان خریدار، کل مبلغ قرارداد را در زمان معامله به مشتری پرداخت می‌کند.
- استفاده در بخش تولیدی: از عقد سلف نمی‌توان در همه بخش‌های اقتصادی استفاده کرد. بر اساس دستورالعمل بانک مرکزی، بانک ها می توانند تنها در بخش تولیدی (می تواند صنعتی،کشاورزی یا معدنی باشد) اقدام به پیش خرید کالایی منضبط (کالاهایی که دارای بازار عمده فروشی باشند و کالاهای خاص و فساد پذیر نباشند. کالاهای منضبط نظیر گندم، برنج، چای و کالاهای صنعتی نظیر فولاد،مس، لوازم خانگی متعارف بازار و …)
- کوتاه مدت بودن قرارداد: قرارداد سلف از قراردادهای کوتاه مدت می باشد.
- عدم امکان فروش کالا قبل از تحویل : یکی از ویژگی‌های فقهی عقد سلف این است که بانک نمی‌تواند قبل از تحویل کالا از مشتری، نسبت به فروش آن اقدام نماید.
- معامله سلف با عنایت به ماهیت حقوقی آن عقدی است لازم و فسخ آن بجز در مواردیکه در قانون تصریح گردیده میسر نمی باشد.
- معامله سلف به منظور تامین سرمایه در گردش مورد نیاز واحد تولیدی صورت می پذیرد و وقتی تولید کننده دچار کمبودهایی در تامین قسمتی از سرمایه در گردش خود باشد پیش خرید محصولات با هدف برطرف نمودن مشکل تولید کننده صورت می پذیرد.
بنابراین خرید کالای موجود متقاضی که بنابر دلایلی در شرایط روز قابل عرضه در بازارهای داخلی یا خارجی نباشد مشمول معامله سلف نخواهد بود. در واقع معامله سلف در مورد محصولاتی است که نیاز مالی متقاضی الزاما برای تولید همان کالای موضوع معامله سلف مطرح بوده باشد. بدین معنی که قسمتی از هزینه تولید کالا توسط متقاضی انجام و تنها بخشی از سرمایه در گردش برای تولید محصول نهایی بصورت معامله سلف در اختیار او قرار میگیرد.
- سلف عقدی است لازم و با شرط ضمن عقد حق فسخ برای بانک حاصل می شود.
فرآیند کلی اجرای قرارداد سلف
بانک در عقد سلف برخلاف عقد نسیه، اقدام به پیش خرید محصولات تولیدی مشتریان می نماید و به جای اینکه کالا را تحویل مشتری دهد و مبلغ آن را به صورت نسیه اقساطی (مانند مرابحه) اخذ نماید، مبلغ کالای پیش‌خرید شده را به صورت نقدی پرداخت می‌کند و مقرر می‌شود تولید کننده (مشتری) کالا را در تاریخ معین به بانک تحویل دهد.
هدف بانک از پیش خرید کالا، کسب سود به عنوان تاجر است و هدف مشتری از پیش فروش کالا تامین مالی و رسیدن به منابع مورد نیاز می باشد.
- اگر مشتری بتواند کالای تولیدی خود را به صورت پیش فروش در بازار کالا به خریدار نهایی بفروشند (منظور از خریدار نهایی این است که بانک را واسطه قرار ندهد) معامله سلف انجام شده و تولید کننده ( فروشنده و مشتری) تامین مالی می‌شود.
- اگر در بازار کسب و کار، خریداری برای پیش فروش محصولات تولیدی وجود نداشته باشد، مشتری به بانک مراجعه نموده و تقاضای اخذ تسهیلات در قالب قرارداد سلف می‌نماید. بانک با بررسی وضعیت مالی مشتری و انجام اعتبار سنجی و ظرفیت سنجی لازم برای بازپرداخت تسهیلات، اقدام به خرید محصولات مشتری با شرایط خاص می نماید. بانک قیمت عمده‌فروشی را مبنای کار خود قرار می‌دهد.
- در هنگام انعقاد قرارداد به مشتری وکالت داده می شود تا از طرف بانک، کالای تحویل شده به بانک را در بازار بفروشند و مبلغ آن را به بانک تحویل نماید.
البته ممکن است وکیل این مسئولیت را نپذیرد، بنابراین بانک با تعیین قیمت خیلی پایین تر ازعرف بازار، مشتری را از لحاظ عقلانی و منطق اقتصادی مجبور می کند که این کار را انجام دهد و گرنه کالای خود را باید با نصف قیمت بازار به بانک تحویل فیزیکی نماید که به صرفه و صلاح مشتری نیست.
ضوابط اجرایی تسهیلات سلف
- متقاضی علاوه بر اهلیت و داشتن مجوزهای لازم باید مالک عین یا منافع واحد تولیدی بوده و بنگاه اقتصادی در حال بهره برداری باشد و چنانچه فعالیت در رشته کشاورزی است باید از امکانات لازم برای تولید محصولات از قبیل زمین، باغ و لوازم کار برخوردار باشد.
- فروشنده باید تسهیلات ناشی از انعقاد قرارداد را در واحد تولیدی معرفی شده برای تهیه کالای مورد معامله به کار گیرد و از مشتریان اعتباری و خوش نام بانک باشد.
- مقدار کالای مورد معامله در قرارداد در توان و ظرفیت واحد تولیدی متقاضی باشد و امکان تحویل کالای پیش فروش شده در مهلت تعیین شده را دارا باشد.
- تسهیلات سلف صرفاً برای تولید کالاهایی که مقدمات تولید آن فراهم و برای تکمیل تولید نیاز به منابع مالی دارد، مجاز می باشد و به هیچ وجه پرداخت تسهیلات برای خرید کالاهای موجود که به فروش نرسیده مجاز نیست.
- با توجه به اینکه مشتری کالای خود را پیش فروش می کند، نیازی به ارائه فاکتور و پیش فاکتور به بانک نیست.
- در قرارداد سلف باید موارد تاریخ و محل تحویل، مقدار، تعداد و وزن محصول پیش‌خرید شده مشخص باشد و مشتری متعهد به فروش کالای سلف از طرف بانک باشد.
- چنانچه مشتری مایل به تحویل کالا در سررسیدهای مختلف باشد در این صورت می بایست شعبه مبادرت به انعقاد قراردادهای متفاوت با سر رسیدهای معین نمایند.
- مدت قرارداد سلف ارز صادراتی، تابع قرارداد منعقده بین بانک و مشتری و حداکثر ۱۲ ماه می باشد مشروط بر اینکه مدت مذکور از حداکثر یک ماه پس از سررسید قرارداد فی مابین متقاضی و خریدار خارجی کالا تجاوز ننماید.
شرایط محصول :
محصولات تولیدی موضوع معامله سلف بایستی دارای شرایط زیر باشند :
الف ـ کالای مورد معامله باید با توجه به روشهای متداول تولید و سوابق امر از کیفیت مناسب و مطلوب برخوردار باشد .
ب ـ کالای موضوع معامله سلف باید در زمان تحویل سهل البیع بوده و فاسد شدنی نباشد، مگر اینکه اقدامات ضروری جهت جلوگیری از فساد پذیری در فاصله زمانی تحویل و فروش کالای مورد معامله به موقع بعمل آمده و تدابیر لازم اتخاذ گردیده باشد .
منظور از سهل البیع بودن کالا آن است که واحدهای بانک ، هنگام پیش خرید ، اطمینان حاصل نمایند که محصولات تولیدی مورد معامله در زمان تحویل با توجه به مبلغ قرارداد و سود مورد انتظار قابل فروش باشد.
ج- کالای مورد معامله از کالاهای غیر ضروری، انحصاری، سریع الفساد، تجملاتی و زینتی نباشد.
قیمت پیش خرید کالای مورد معامله
الف- قیمت پیش خرید محصولات تولیدی با توجه به پیش بینی بازار و قیمت فروش آنها در تاریخ تحویل و با در نظر گرفتن سود مورد انتظار بانک و مدت قرارداد تعیین خواهد شد. در هر حال قیمت پیش خرید نباید از قیمت نقدی اینگونه محصولات در زمان انجام معامله سلف بیشتر باشد.
ب- کل بهای کالا موضوع معامله سلف طی هر فقره قرارداد باید نقدا و یکجا در موقع انعقاد قرارداد به فروشنده پرداخت شود.
ارزش اسمی و فعلی کالا در معاملات سلف
الف- ارزش اسمی کالا در معاملات سلف عبارت است از قیمت نقدی عمده فروشی کالا در زمان انجام معامله
ب- ارزش فعلی کالا در معاملات سلف عبارت است از بهاء پیش خرید آن کالا در زمان انجام معامله.
فروش کالای موضوع معاملات سلف
- واحدها مجاز به فروش کالای پیش خرید شده قبل از تاریخ تحویل نمی باشند، مگر اینکه کالای مورد معامله قبل از سررسید آماده تحویل باشد.
- واحدها می توانند پس از انقضای تاریخ تحویل، حتی قبل از تحویل، محصولات تولیدی پیش خرید شده را به فروش برسانند. در هر حال این محصولات می بایست پس از تحویل در کوتاه ترین مدت به فروش برسد.
- فروش اقساطی کالای پیش خرید شده هنگام تحویل به شخص ثالث با رعایت ضوابط مربوط بلامانع است.
نکات قابل توجه در معاملات سلف
۱- تعیین مشخصات اصلی محصولات پیش خرید شده به نحوی که مشخص کننده قیمت باشد.
۲- پرداخت تمامی قیمت پیش خرید محصولات مورد معامله به فروشنده در زمان انجام معامله.
۳- تعیین تاریخ تحویل محصولات پیش خرید شده.
۴- تعیین مقدار، تعداد، وزن و سایر مشخصات متعارف محصولات مورد معامله.
۵- تعیین محل تحویل کالای پیش خرید شده.
۶- اخذ تامین و تضمین وثائق کافی از فروشنده بمنظور حسن اجرای قرارداد.
۷- ایجاد اطمینان از اینکه متقاضی تولیدات خود را قبلا به شخص دیگری پیش فروش نکرده باشد.
